Środowisko morskie i jego znaczenie dla Polski w ujęciu polityczno-militarnym, gospodarczym oraz społeczno-kulturowym [część 1]

Czym jest morze dla nas obywateli RP i dla bezpieczeństwa Państwa? Na to pytanie odpowiada Strategiczna Koncepcja Bezpieczeństwa Morskiego RP. Portal Stoczniowy jako aktywny obserwator marynarskiego życia prezentuje pierwszą część tejże Koncepcji.

Aktywność ludzka na morzu

Wraz z podjęciem przez człowieka żeglugi oceanicznej wprowadzającej ludzkość w epokę nowożytną, rozpoczął się jeden z najważniejszych procesów dziejowych, który odmienił wizerunek świata i ukształtował jego ramy cywilizacyjne. Trwa on nieprzerwanie do dziś i zapewne także w  przyszłości będzie wpływał na przewartościowywanie postrzegania spraw globalnych.

Mało które wydarzenia w historii dokonały tak gruntownych przemian w umysłach ludzi – poznawczych, świadomościowych i egzystencjalnych oraz doprowadziły do tak bezprecedensowych przeobrażeń cywilizacyjnych. Wraz z pojawieniem się okrętów i statków zdolnych do żeglugi po oceanie, ludzkość otrzymała narzędzia umożliwiające przebudowę istniejącego światowego systemu wzajemnych powiązań politycznych, gospodarczych, społecznych i kulturowych.

Narzędzia te podlegały ciągłej modernizacji i przeobrażaniu, umożliwiając narodom coraz pełniejszą realizację interesów morskich. Konsekwencją tej sytuacji stała się potrzeba wprowadzenia powszechnie obowiązujących i  stosowanych elementów kontroli przestrzegania ładu na morzach i oceanach oraz usankcjonowanie go międzynarodowymi normami prawnymi, definiującymi zasady aktywności ludzkiej na ich obszarach. Środowisko morskie stało się naturalną przestrzenią kreowania, rozwijania i  przekształcania stosunków międzyludzkich we wszystkich ich aspektach i przejawach.

Można wyróżnić trzy podstawowe przestrzenie aktywności ludzkiej na morzu, które są ze sobą powiązane, a przez to współzależne:

• polityczno-militarną (w tym kontrolę akwenów morskich);
• gospodarczą; l społeczno-kulturową;
• społeczno-kulturową;

Przestrzeń budowania siły politycznej i militarnej

Oceaniczna aktywność narodów ukształtowała polityczny obraz świata. Jej przenikające się nawzajem przestrzenie budowały pozycję gospodarczą państw, za którą podążała potęga militarna i polityczna. Coraz szerzej definiowane interesy morskie sprawiały, że siły morskie stawały się naturalnym i podstawowym instrumentem budowania ich bezpieczeństwa oraz pozycji międzynarodowej poprzez projekcję siły wspomagającej realizację coraz szerszej gamy morskich celów strategicznych oraz wpływanie na pożądane kierunki ewolucji światowego środowiska bezpieczeństwa.

Dlatego też obecnie siły morskie jako jeden z instrumentów oddziaływania państwa (instruments of national power) z marynarkami wojennymi na czele, stoją na straży światowego porządku politycznego na morzach i oceanach wraz z przyległymi do nich obszarami wybrzeży. Jedną z ich głównych misji jest utrzymanie szeroko pojętego ładu i pokoju, minimalizującego zagrożenie wybuchu wojny – przy zachowaniu i rozwijaniu pełnych zdolności do jej prowadzenia, które decydują o sile i wiarygodności odstraszania potencjalnych przeciwników (warfighting capabilities).

Przestrzeń aktywności gospodarczej

Potrzeba rozwoju dotychczasowych powiązań gospodarczych i  handlowych w  Europie stanowiła bodziec dający początek oceanicznej aktywności narodów. Od tego czasu, inicjując największą migrację w swoich dziejach, ludzkość rozpoczęła zasiedlanie wybrzeży mórz i oceanów, skupiając w ich bezpośredniej bliskości niemal 80 proc. swojej populacji, rozwijając wzajemne kontakty gospodarcze oraz wyznaczając nowe szlaki żeglugowe. Współcześnie łączą one większość państw, stanowiąc swoisty krwiobieg światowego systemu gospodarczego.

Bezpieczeństwo żeglugi na morskich liniach komunikacyjnych jest niezbędnym warunkiem jego harmonijnego rozwoju. Przewozi się nimi blisko 90 proc. towarów globalnej wymiany handlowej. Aktywność gospodarcza na morzu obejmuje ponadto szereg innych obszarów, takich jak: górnictwo morskie, rybołówstwo, energetyka morska, prace morskie, rekreacja i turystyka, budownictwo morskie, wyposażenie morskie itp. Zapewnienie bezpieczeństwa dla rozwoju wszystkich tych dziedzin jest jednym z głównych zadań sił morskich – przede wszystkim marynarek wojennych. Przestrzeń przeobrażeń społecznych, wspólnych wartości i wymiany kulturowej Morska aktywność człowieka na szlakach żeglugowych uformowała społeczny i kulturowy obraz świata.

Kształtowała zbiorową mentalność narodów, wprowadzając do niej elementy poczucia wolności, inicjatywy, otwartości i jedności. Wpływ pierwiastków morskich sprawił, że wykreowany przez nie porządek oparty został na uniwersalnych wartościach demokratycznych. Ich obrona jest zasadniczym zadaniem sił morskich państw wolnego świata. Przemieszczające się pomiędzy kontynentami idee, religie, wzorce zachowań społecznych i języki, ale też szeroko pojęta zbiorowa świadomość i preferowany porządek (także prawny), połączyły wiele fizycznie odległych od siebie narodów i państw globu.

Wszelkie formy aktywności morskiej ewoluowały, wymuszając nieprzerwany rozwój nauki i technologii. W ten sposób przyczyniły się nie tylko do wdrażania i upowszechniania nowych zdobyczy techniki, ale były głównym czynnikiem cywilizacyjnego rozwoju ludzkości. Wielkim osiągnięciem narodów, dającym im równe prawa w  prowadzeniu działalności na morzu, w tym nieskrępowanej wymiany towarowej oraz podejmowania zabiegów powiązanych z zapewnieniem swojego bezpieczeństwa, są wolności morza pełnego i prawa do żeglugi, gwarantowane międzynarodowym prawem morza. Siły morskie wszystkich państw działających na morzu w dobrej wierze winny stać na jego straży i dążyć do jego utrzymania w obecnym kształcie.

Zagrożenia, ryzyko, wyzwania i szanse w obszarze bezpieczeństwa morskiego

Współczesne zagrożenia i rodzaje ryzyka na morzu Współczesne środowisko bezpieczeństwa charakteryzuje się dynamicznym procesem przeobrażeń zachodzących na skutek stałych, powtarzających się okresowo oraz nowych, całkowicie odmiennych od dotychczasowych, rodzajów zagrożeń. Zawierają one w sobie: ambicje niektórych państw do dominacji, wyrażane w ich politykach bezpieczeństwa, zapisywane w sposób mniej lub bardziej bezpośredni w dokumentach strategicznych; nierównomierny rozwój cywilizacyjny i kulturowy w świecie; konflikty o charakterze narodowościowym, etnicznym i  religijnym, również w  Europie i  jej bezpośrednim sąsiedztwie; masowe migracje ludności z Północnej Afryki i Bliskiego Wschodu do Europy; narastającą rywalizację o dostęp do źródeł pozyskiwania surowców energetycznych, a także niestabilność światowego systemu finansowego. Zagrożenia i  ryzyka w  obszarze bezpieczeństwa morskiego wywierają lub mogą wywoływać negatywny wpływ na bezpieczeństwo Europy jako całości, w tym także na bezpieczeństwo regionu bałtyckiego i Polski. Należą do nich:

• podważanie lub selektywne uznawanie ogólnych zasad prawa międzynarodowego, skutkujące m.in. ograniczeniami wolności żeglugi, nasilaniem się sporów terytorialnych o obszary morskie (tzw. terytorializacją mórz);
• terroryzm, piractwo oraz inne zamierzone bezprawne akty na morzu i w portach wobec statków, przewożonych ładunków, załóg i pasażerów, portów i obiektów portowych oraz morskiej infrastruktury krytycznej;
• przestępczość transgraniczna i  zorganizowana (rozbój morski, handel ludźmi, przemyt, zorganizowane grupy przestępcze związane z nielegalną imigracją, handlem bronią i narkotykami, przemyt towarów oraz kontrabanda);
• proliferacja broni masowego rażenia (chemicznej, biologicznej, radiologicznej, jądrowej);
• osłabienie reżimu kontroli zbrojeń konwencjonalnych i systemu środków budowy zaufania w Europie, co stwarza warunki do postępującej militaryzacji jej obszarów morskich;
• wzrost liczby incydentów o charakterze militarnym i niemilitarnym, stanowiących zagrożenie m.in. dla systemu transportu morskiego, epizody wojny hybrydowej, działania asymetryczne, walka informacyjna i w cyberprzestrzeni.

Ponadto, do głównych zagrożeń związanych w szczególności z regionem bałtyckim należy zaliczyć:

• militaryzację regionu bałtyckiego, związaną przede wszystkim z rozwojem rosyjskiego potencjału militarnego, szczególnie zdolności przeciwdostępowych (Anti Access/Area Denial,A2/AD) w Obwodzie Kaliningradzkim, co prowadzi do wzrostu znaczenia sił zbrojnych, jako instrumentu wykorzystywanego w relacjach międzynarodowych w regionie;Foto. Łukasz Zacharczuk
• monopolistyczną pozycję Rosji w obszarze dostaw surowców energetycznych – zbyt mocne uzależnienie niektórych państw od importu surowców energetycznych z Federacji Rosyjskiej, a także od rosyjskiej infrastruktury transportowej;
• potencjalny konflikt lokalny na małą skalę (incydenty bez i z użyciem uzbrojenia; wojna hybrydowa lub asymetryczna; wojny współzależne (connectivity wars), obejmujące tzw. geoekonomiczne pole walki);
• zanieczyszczenie wód Morza Bałtyckiego – stanowiące zagrożenie dla morskiego ekosystemu oraz życia i zdrowia mieszkańców wybrzeży, np. wycieki i rozlewy substancji ropopochodnych i  innych substancji niebezpiecznych, a  także zwiększone ilości ścieków komunalnych, przemysłowych i  pochodnych produkcji rolniczej odprowadzanych do rzek zlewiska Morza Bałtyckiego, powodujących jego eutrofizację, broń i substancje chemiczne zalegające na dnie;
• niedozwolone lub nadmierne eksploatowanie zasobów morskich, przyczyniające się do zubożenia biologicznego morza, nielegalne połowy, degradacja środowiska związana z działalnością człowieka oraz rozprzestrzenianie gatunków obcych dla wód bałtyckich;
• nielegalną eksplorację wraków i  obiektów podwodnych (penetracja wraków będących zbiorowymi mogiłami), połączoną z grabieżą obiektów archeologicznych lub historycznych;
• nieuregulowany przebieg rozgraniczeń wyłącznych stref ekonomicznych państw nadbałtyckich oraz ograniczenia dostępu do niektórych typów cieśnin używanych do żeglugi międzynarodowej;
• forsowanie inwestycji brzegowych i morskich przez państwo lub grupę państw, ograniczających przedsięwzięcia gospodarcze innych państw regionu;
• zmiany klimatyczne. Patrol na Morzu Marmara – przejście przez cieśninę Bosfor (SNMG2 2016).

Wyzwania w obszarze bezpieczeństwa morskiego

Do kluczowych wyzwań w obszarze bezpieczeństwa morskiego RP należy zaliczyć:

• aktywny i stały współudział w utrzymywaniu porządku prawnego zgodnego z zapisami międzynarodowego prawa morza, obejmującymi m.in. swobodę żeglugi i przelotu, pozyskiwanie żywych i nieożywionych zasobów morskich oraz prowadzenie innych form działalności gospodarczej i naukowo-badawczej;
• odbudowanie potencjału Sił Morskich Rzeczypospolitej Polskiej (SM RP) gwarantującego zapewnienie akceptowalnego poziomu bezpieczeństwa morskiego państwa przez zwiększanie aktywności w ramach morskich przedsięwzięć NATO i UE zabezpieczających morskie interesy państw członkowskich, zarówno w zakresie bezpiecznego dostępu do światowych obszarów morskich, stabilizacji środowiska bezpieczeństwa na kluczowych akwenach, jak i ochrony granic; · rozbudowę infrastruktury logistycznej umożliwiającą zwiększanie zdolności w zakresie wsparcia przez Państwo – Gospodarza (Host Nation Support, HNS) oraz wysuniętą morską obecność NATO w rejonie Morza Bałtyckiego i rozszerzającą przestrzeń do pogłębiania współpracy NATO z UE;
• udział we wzmacnianiu zdolności morskich NATO (NATO Maritime Force Posture), zintegrowanie ich z komponentem lądowym i powietrznym, wpisanie tej kwestii w proces długofalowej adaptacji Sojuszu oraz aktywne włączenie się i  rozwijanie systemu budowania świadomości o sytuacji w przestrzeni morskiej (Martime Situational Awarness/Martime Domain Awarness MSA/MDA);
• zdobycie i utrzymanie lokalnego panowania na morzu – wzmocnienie sojuszniczych i  narodowych możliwości skutecznego przełamywania zdolności przeciwdostępowych potencjalnego przeciwnika (A2/AD), zorganizowanych głównie dla utrudnienia dostępu sojuszniczych sił wzmocnienia do bałtyckiego teatru działań;
• stworzenie warunków dla dywersyfikacji źródeł pozyskiwania surowców energetycznych drogą morską;
• przeciwdziałanie zjawiskom niekontrolowanej, masowej migracji na obszarach morskich;
• powstrzymanie degradacji środowiska morskiego – zmiany warunków naturalnych w regionie bałtyckim wynikają z degradacji środowiska morskiego oraz postępujących zmian klimatycznych;
• dbałość o  bezpieczeństwo morskie na Bałtyku, ze szczególnym uwzględnieniem organizacji ruchu morskiego, ratownictwa morskiego i  ekologicznego w  związku z rosnącym zatłoczeniem bałtyckich szlaków żeglugowych i ich strategicznym znaczeniem dla transportu surowców energetycznych do Polski;
• wsparcie działań na rzecz zapewnienia stabilności rejonu arktycznego – zachodzące w regionie zmiany klimatyczne powodujące wzmożoną aktywność państw arktycznych, związaną z procesem ustalania granic szelfów kontynentalnych (potencjalny dostęp do źródeł surowców naturalnych) oraz uzyskanie uprawnień na otwierających się akwenach umożliwiających żeglugę, mogą zagrozić stabilności układu sił regionu bałtyckiego.

Szanse w obszarze bezpieczeństwa morskiego

Nadmorskie położenie państwa stwarza wyjątkowe szanse do realizacji zasadniczych interesów strategicznych, wśród nich w zakresie utrzymania suwerenności i integralności terytorialnej, zapewnienia warunków do rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturowego oraz obrony obywateli i tworzenia pozytywnego wizerunku państwa. Jednocześnie w środowisku morskim w nieskrępowany sposób mogą ścierać się interesy wszystkich narodów i państw globu.

Dla Polski oznacza to konieczność zapewnienia warunków dla realizacji interesów morskich, przede wszystkim w układach sojuszniczych i koalicyjnych. Dlatego wysiłki w  zakresie bezpieczeństwa morskiego państwa wymagają stałej koordynacji z całym procesem realizacji jego interesów morskich oraz zbilansowania wydatków budżetowych niezbędnych do utrzymania i  użycia SM RP. Dotyczy to także ciągłego dostosowywania (doktryna, praktyka, siły, środki) SM RP do bieżących wyzwań i zagrożeń kształtujących przestrzeń polskiego bezpieczeństwa morskiego. Synchronizacja działania na przedstawionych płaszczyznach w  zglobalizowanym i  wymagającym środowisku morskim może przynosić znaczące korzyści.

Warunkiem niezbędnym ich osiągnięcia jest jednak przede wszystkim przebudowa zasadniczej koncepcji polityczno-militarnego użycia Marynarki Wojennej RP (MW RP) w warunkach członkostwa w NATO i UE – zmiana modelu wyniesionego z Układu Warszawskiego (MW przygotowująca się głównie do klasycznych działań wojennych) na model marynarki aktywnej, wpisanej w układ sojuszniczy (MW RP aktywnie uczestniczącej w działaniach współtworzących porządek na światowym obszarze morskim, ochraniającej europejskie bezpieczeństwo morskie oraz budującej pozycję i wiarygodność sojuszniczą Polski w NATO i UE).

Realizacja tego zasadniczego postulatu pozwoli wykorzystać w pełni szanse, jakie wiążą się z bezpieczeństwem morskim Polski. Należą do nich przede wszystkim:

• uczynienie z Morza Bałtyckiego platformy rozszerzenia euroatlantyckiej strefy bezpieczeństwa przez rozwijanie nowych, sformalizowanych i nieformalnych funkcjonalnych forów współpracy regionalnej, w  tym pogłębianie integracji euroatlantyckiej w rejonie bałtyckim oraz zacieśnianie współpracy z państwami nordyckimi w dziedzinie bezpieczeństwa, a także podnoszenie potencjału MW RP i jej regularny udział w operacjach i ćwiczeniach sił sojuszniczych;
• wykorzystanie działań sił morskich do tworzenia bezpiecznych warunków dla rozwoju gospodarki morskiej, umożliwiających poszerzanie zakresu realizacji naszych interesów morskich na coraz bardziej odległych akwenach, a także rozwój innowacji w dziedzinie technologii militarnych i niemilitarnych;
• rozszerzenie przestrzeni prowadzenia badań naukowych, wymiany kulturowej i turystycznej;
• wykorzystywanie możliwości wynikających z zapisów międzynarodowego prawa morza oraz warunków sprzyjających realizacji polskich interesów morskich do podejmowania współpracy z innymi państwami, zwłaszcza tymi, dla których akweny o żywotnym znaczeniu dla Polski mają status taki sam lub podobny do naszego.

Źródło: Strategiczna Koncepcja Bezpieczeństwa Morskiego Rzeczpospolitej Polskiej